Μαίρη Γιόση
«…φωνές πίσω απ’ τη γλώσσα»: Μια προσωπική περιδιάβαση στη νεοελληνική ποίηση από τον 19ο αιώνα έως σήμερα
Ο τίτλος της περιδιάβασης αυτής είναι από τη συλλογή Οι παλάβρες της κυρά-Ροδαλίνας της Ελένης Βακαλό (Αθήνα, Ύψιλον, 1984) και από το ποίημα «Στο κάρο των θεατρίνων». Η επιλογή που ακολουθεί, πολύ προσωπική, αρθρώνεται σε τέσσερις ενότητες και έναν Επίλογο [1]. Ένα εσωτερικό νήμα συνδέει (για μένα) τα ποιήματα καθεμιάς από τις ενότητες αυτές μεταξύ τους, γι΄αυτό και δεν ακολουθείται κάποια χρονολογική σειρά στην παράθεσή τους [2].
Πρώτη ενότητα: Η άλως των πραγμάτων
Διονύσιος Σολωμός (1798-1857)
Από τα Άπαντα, τόμ. Α΄ Ποιήματα, επιμ. Λίνου Πολίτη, Αθήνα, Ίκαρος, 1971, και από την ανολοκλήρωτη σύνθεση Ελεύθεροι Πολιορκημένοι (το ποίημα του Χρέους) παραθέτω αρχικά κάποια αποσπάσματα από τους Στοχασμούς του ποιητή (σ. 207-210), γραμμένους στα ιταλικά και μεταφρασμένους από τον Ι. Πολυλά στα ελληνικά:
«Εφάρμοσε εις την πνευματική μορφή την ιστορία του φυρού, το οποίον
αρχινάει από τον σπόρον και γυρίζει είς αυτόν, αφού περιέλθη, ως βαθμούς
ξετυλιγμού, όλες τις φυτικές μορφές, δηλαδή τη ρίζα, τον κορμό, τα φύλλα,
τ’ άνθη και τους καρπούς. Εφάρμοσέ την και σκέψου βαθιά την υπόσταση
του υποκειμένου και τη μορφή της τέχνης. Πρόσεξε ώστε τούτο το έργο να
γένεται δίχως ποσώς να διακόπτεται.
[…]
Ο θεμελιώδης ρυθμός του ποιήματος ας είναι, από την αρχή ως το τέλος, το
Κοινό και το Κύριο (Proprio), συρριζωμένα και ταυτισμένα με τη γλώσσα˙ ας
εργάζεται (το ποίημα) αδιάκοπα για την αληθινήν ουσία, αλλά εις τρόπον
ώστε να μη καταλάβουν ειμή οι νόες οι γυμνασμένοι και βαθείς. Εις τούτο θα
φθάση τινάς με τρόπον απλό, πλούσιον όμως από δεσίματα, θρέφοντας τη
Μορφή με τύπους δημοτικούς, λ.χ. ετοιμοθάνατος, χρυσοπηγή,
χρυσοπράσινα, κ.ά.
[…]
Η απόλυτη ύπαρξη του ποιήματος ας είναι πολυσήμαντη. […] Το ποίημα ας
έχει ασώματη ψυχή, η οποία απορρέει από τον Θεό, και αφού σωματοποιηθή
εις τα όργανα καιρού, τόπου, εθνικότητος, γλώσσας, με τους διαφορετικούς
στοχασμούς, αισθήματα, κλίσες, κ.ά., (ας γένη ένας μικρός σωματικός κόσμος
ικανός να τη φανερώση), τέλος επιστρέφει εις τον Θεό:
Σε βυθό πέφτει από βυθό ώς που δεν ήταν άλλος,
Εκείθ΄ εβγήκε ανίκητος˙»
Από τη σύνθεση Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι (Αποσπάσματα) (1830-1851)
Σχεδίασμα Α. 1.
Τότες εταραχτήκανε τα σωθικά μου και έλεγα πως ήρθε ώρα να ξεψυχήσω˙
Κι ευρέθηκα σε σκοτεινό τόπο και βροντερό, που εσκιρτούσε σαν κλωνί
στάρι στο μύλο που αλέθει ογλήγορα, ωσάν το χόχλο στο νερό που
αναβράζει˙ ετότες εκατάλαβα πως εκείνο ήτανε το Μεσολόγγι˙ αλλά δεν
έβλεπα μήτε το κάστρο, μήτε το στρατόπεδο, μήτε τη λίμνη, μήτε τη
θάλασσα, μήτε τη γη που επάτουνα, μήτε τον ουρανό˙ εκατασκέπαζε όλα τα
πάντα μαυρίλα και πίσσα, γιομάτη λάμψη, βροντή κι αστροπελέκι˙ και
ύψωσα τα χέρια μου και τα μάτια μου να κάμω δέηση, και ιδού μες στην
καπνίλα μία μεγάλη γυναίκα με φόρεμα μαύρο σαν του λαγού το αίμα, όπου
η σπίθα έγγιζε κι’ εσβενότουνε˙ και με φωνή που μου εφαίνονταν πως νικάει
την ταραχή του πολέμου άρχισε:
«Το χάραμα επήρα
Του ήλιου το δρόμο,
Κρεμώντας τη λύρα
Τη δίκαιη στον ώμο,–
Κι’ απ’ όπου χαράζει
Ώς όπου βυθά,
Τα μάτια μου δεν είδαν τόπον ενδοξότερον από τούτο το αλωνάκι.»
[σ. 211]
«Σκέψου την ισοζυγία των δυνάμεων, μεταξύ ανδρών και γυναικών. Εκείνοι ας αισθάνονται όλα, και ας νικάνε όλα, με την ουσίαν έξυπνη˙ τούτες ας νικάνε και αυτές, αλλ’ ωσάν γυναίκες.» [Στοχασμοί, σ. 210]
Σχεδίασμα Β΄ (αποσπάσματα από το 7)
Κρυφή χαρά ‘στραψε σ’ εσέ˙ κάτι καλό ‘χει ο νους σου˙
Πες, να το ξεμυστηρευτής θες τ’ αδελφοποιτού σου;
[…]
Ψυχή μεγάλη και γλυκιά, μετά χαράς σ’ το λέω:
Θαυμάζω τις γυναίκες μας και στ’ όνομά τους μνέω.
[…]
Απόψε, ενώ είχαν τα παράθυρα ανοιχτά για τη δροσιά, μία από αυτές, η
νεώτερη, επήγε να τα κλείση, αλλά μία άλλη, της είπε: «Όχι, παιδί μου˙ άφησε
νάμπη η μυρωδιά από τα φαγητά˙ είναι χρεία να συνηθίσουμε.»
[…]
Και μία είπε: «Μου εφαινότουν ότι όλοι εμείς, άντρες και γυναίκες, παιδιά
και γέροι, ήμαστε ποτάμια, ποια μικρά, ποια μεγάλα, κι’ ετρέχαμε ανάμεσα
σε τόπους φωτεινούς, εις τόπους σκοτεινούς, σε λαγκάδια, σε γκρεμούς,
απάνου κάτου, κι’ έπειτα εφθάναμε μαζί στη θάλασσα με πολλή ορμή,
Και μες στη θάλασσα γλυκά βαστούσαν τα νερά μας.
[σ. 224-226]
Δίπλα στον Σολωμό ακολουθώ την παράλληλη και μοναχική πορεία του συντοπίτη του, Ανδρέα Κάλβου, ξεκινώντας από τη μετάφρασή του των Ψαλμών (απόσπ. από τον 59ο Ψαλμό).
Ανδρέας Κάλβος (1792-1869)
Οι Ψαλμοί του Δαβίδ, εισαγ. - σχόλια Γιάννη Δάλλα, Αθήνα, Κείμενα, 1981, σ. 157:
Ψαλ. ξ LX 1-3
Ω Θεέ, συ μας εδίωξας και μας εσκόρπισας, και ωργίσθης˙
επίστρεψον την αγάπην σου εις ημάς.
2Έσεισας την γην και την διαμοίρασας˙ διόρθωσον τα συντρίμματά της, ότι
σαλεύεται.
3Έδειξας σκληρά εις τον λαόν σου˙ μας επότισας, με θανατώδη οίνον.
Ο Δάλλας παραθέτει (σ. 69 και σημ 19 της Εισαγωγής του) τα λόγια του Γ. Σεφέρη στο κείμενό του «Απορίες διαβάζοντας τον Κάλβο» (Δοκιμές Α΄, 1974, σ. 62): «Αν δεν ήταν υπερβολή, θα έφτανα να πω ότι η ποίηση του Κάλβου μου παρουσιάζεται κάποτε σαν ανεξάρτητη από τη γλώσσα.»
Συνεχίζω με αποσπάσματα από τις Ωδές [1823 και 1826].
Ωδαί (1-20), Ερμηνευτική έκδοση Μ. Γ. Μερακλή, Αθήνα, Βιβλ. της ‘Εστίας’ χ.χ.
3. Εις Θάνατον
α΄
Εις τούτον τον ναόν
των πρώτων Χριστιανών
παλαιότατον κτίριον,
πώς ήλθον; πώς ευρίσκομαι
γονατισμένος;
β΄
Όλην την Οικουμένην
σκεπάζουν σκοτεινά,
ήσυχα, παγωμένα
τα μεγάλα πτερά
της βαθείας νύκτας.
[…]
δ΄
Ακούω του λυσσώντος
ανέμου την ορμήν˙
κτυπά με βίαν˙ ανοίγονται
του ναού τα παράθυρα
κατασχισμένα.
ε΄
Από τον ουρανόν
όπου τα μελανόπτερα
σύννεφα αρμενίζουν,
το ψυχρόν της αργύριον
ρίπτει η σελήνη.
[…]
15. Εις Σούλι
(για τον θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη)
α΄
Φυσάει σφοδρός ο αέρας,
και το δάσος κυμαίνεται
της Σελλαΐδος˙ φθάνουσι
μακράν εδώ, όπου κάθομαι,
μουσικά μέτρα.
Τέλος, από την 16η Ωδή (Αι Ευχαί) [3], η τελευταία στροφή:
16. Αι Ευχαί
ιη΄
Δεν με θαμβώνει πάθος
κανένα. Εγώ την λύραν
κτυπάω, και ολόρθος στέκομαι
σιμά εις του μνήματός μου
τ’ ανοικτόν στόμα.
Συνεχίζω με ποιήματα της Ζωής Καρέλλη, του Κ.Π. Καβάφη, της Μαρίας Κυρτζάκη, της Κικής Δημουλά, του Νίκου Καρούζου και του Μιχάλη Κατσαρού.
Ζωή Καρέλλη (1901-1998)
Από την έκδοση Τα Ποιήματα, τόμ. Α’ (1940-1955), Αθήνα, Εκδόσεις των Φίλων, 1990 ένα ποίημα από τη συλλογή Η Φαντασία του Χρόνου (1949), σ. 169:
Χαιρετισμός
Ο χρόνος
μοιραίος ίσως και μάταιος
ασύλληπτος.
Ο χρόνος
καθαρός πολύτιμος
σταθερός απείραχτος
δυνατός συμπαγής
ολόκληρος νοητός ατελείωτος
αιώνιος αστείρευτος αέναος άθιχτος
ακέραιος ακατάπαυστος
διαρκής ασάλευτος
αδίσταχτος αδιαίρετος
ακίνητος άκρατος αδέσμευτος
πυκνός αδιάφορος αδιαπέραστος
ο χρόνος αδιάλλαχτος
αδιάλεχτος απρόσιτος αδιήγητος
αγνώριστος άγνωστος άδηλος
πολύπλοκος ποικίλος ανεξήγητος
βέβαιος αβέβαιος
χρόνος αβίαστος απροσδόκητος
αδοκίμαστος αδιέξοδος
χρόνος βαθύς και τραχύς.
Αγέρωχος πλούσιος, άφθονος
ο χρόνος ακριβής αιφνίδιος
φανερός ο δίκαιος υπερήφανος
ένας ο μοναδικός χρόνος, λαμπρός
ο έξοχος νέος διαρκώς
ένδοξος θείος ο χρόνος.
Και από τη συλλογή Το Σταυροδρόμι (1973) [Τα Ποιήματα, τόμ. Β’ (1955-1973), Αθήνα, Εκδόσεις των Φίλων, 19942, σ. 153-154]:
Ήχοι και ανταποκρίσεις
«Μυστήριον του τάφου κοριτσιών της Ιλλυρίας»
–τα σύμφωνα των λέξεων κυρίως με παρέσυραν…
έλξη των φθόγγων, της ομιλίας γοητεία:
το μι κι’ ύστερα το συριστικό με τ’ οδοντόφωνο,
το ρω υγρό κι’ ακολουθούν τα δύο ταυ σκληρά
έως του τάφου το χειλεόφωνο.
Φαίνονται ενοχλητικά το ταυ και σίγμα κατόπιν,
δεν εναρμονίζονται μουσικά στο κάπα.
–Ας μη γυρεύουμε πολλά,
αφού υπάρχει εύηχη η λέξη Ιλλυρία
που τόσο ικανοποιεί τη φαντασία,
ώστε νομίζεις πως βλέπεις ορχούμενες
σε ήχους κυμβάλων
τις νέες γυναίκες της θυσίας και της ταφής.
«Οι αρχαιολόγοι μελετητές υποθέτουν
ότι θυσιάστηκαν
κατά τη διάρκεια τελετών γεωργικών.»
Γήινος χώρος, όπου ο σπόρος εναποτίθεται
ίνα αποθανή
σώματα νεανικά
που οι σκελετοί των δεν φαγώθηκαν
από τον αδηφάγο χρόνο, δε θρυμματίστηκαν
και με την εκταφή.
–Ατίθασσος ο νέος ποιητής, εκείνος
είδε τους φθόγγους της ομιλίας έγχρωμους.
Έξαφνα, βλέπω τώρα, το πλήθος των κρανίων
και οστών σε χρώματα γαιώδη εκταφιασμένων,
ανέμελα σωριασμένων στο υπόγειο
της Μονής Προδρόμου.
Του βίου τα μυστικά, η φαντασία
και του θανάτου η φορά, ο άνθρωπος
παλεύει για ν’ ανθέξει στη φθορά
που ελάχιστα αγγίζει
τους άυλους ήχους της ανθρώπινης
λαλιάς.
Κ. Π. Καβάφης (1863-1933)
Από την έκδοση Ποιήματα Α΄(1896-1918), φιλολ. επιμ. Γ. Π. Σαββίδης, Αθήνα, Ίκαρος, 1963:
Φωνές
Ιδανικές φωνές κι αγαπημένες
εκείνων που πεθάναν, ή εκείνων που είναι
για μας χαμένοι σαν τους πεθαμένους.
Κάποτε μες στα όνειρά μας ομιλούνε˙
κάποτε μες στη σκέψι τες ακούει το μυαλό.
Και με τον ήχο των για μια στιγμή επιστρέφουν
ήχοι από την πρώτη ποίησι της ζωής μας–
σα μουσική, την νύχτα, μακρυνή, που σβύνει.
Ἐν τῷ μηνί Αθύρ
Με δυσκολία διαβάζω στην πέτρα την αρχαία.
«Κύ[ρι]ε Ιησού Χριστέ». Ένα «Ψυ[χ]ήν» διακρίνω.
«Εν τω μην[νί] Αθύρ» «Ο Λεύκιο[ς] ε[κοιμ]ήθη».
Στη μνεία της ηλικίας «Εβί[ω]σεν ετών»,
το Κάππα Ζήτα δείχνει που νέος εκοιμήθη.
Μες στα φθαρμένα βλέπω «Αυτό[ν]…Αλεξανδρέα».
Μετά έχει τρεις γραμμές πολύ ακρωτηριασμένες˙
μα κάτι λέξεις βγάζω– σαν «δ[ά]κρυα ημών», «οδύνην»,
κατόπιν πάλι «δάκρυα», και «[ημ]ίν τοις [φ]ίλοις πένθος.»
Με φαίνεται που ο Λεύκιος μεγάλως θ’ αγαπήθη.
Εν τω μηνί Αθύρ ο Λεύκιος εκοιμήθη.
Μαρία Κυρτζάκη (1948-2016)
Η επιλογή έγινε από τη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων της με τίτλο Στη μέση της ασφάλτου, Ποιήματα 1973-2002, Αθήνα, Καστανιώτης, 2006
Από τις Λέξεις (1973), σ. 42
Οι λέξεις
Είναι εύκολο να σου δείξω
Το σώμα μου πώς διαθλάστηκε
Την όρασή μου πώς έμεινε κρυμμένη
Να σου απαριθμήσω τα γεγονότα
Μόνο τις λέξεις μου
Τί να σου πω για τις λέξεις
Αφού κι εγώ δεν ξέρω
Πώς βγαίνουν έτσι
Στραπατσαρισμένες κάθε φορά
Θαρρείς λεηλατημένες
Λειψές.
Από τη συλλογή Περίληψη για τη νύχτα (1986), σ. 150:
στ΄. Το φως, πρόσ-ωπο του σκότους, την ημέρα
χρησιμοποιεί την φωνή. Το αβυσσαλέο μά-
τι της μέρας είναι η φωνή, δηλαδή ο λόγος
της ψυχής εσαεί αγριεμένος. Που την ημέρα
αθέατος πίσω από τον εξημερωμένο με την
φωνή διεκδικώντας.
Από τη συλλογή Σχιστή οδός (1992), σ. 233:
Αναλάμπει και έρχεται
τους ειρμούς ενδυμένη
λαμπαδίτσα και έκαιγε πριν την δείξει η νύχτα
σιγανό καντηλάκι τους αιώνες εχάραζε
σαν ψυχή και σημάδι.
ότι πρώτη αυτή των ερώτων η χώρα
αυτή πρώτη του κόσμου στεριά
του ανθρώπου γλωσσάρι και πατρίδας το τίμημα
του ανθρώπου η γλώσσα.
Κική Δημουλά (1931-2020)
Από τη συλλογή της Η Εφηβεία της Λήθης, Αθήνα, Στιγμή, 1994, σ. 24-25:
Σαν να διάλεξες
Παρασκευή είναι σήμερα θα πάω στη λαϊκή
να κάνω έναν περίπατο στ’ αποκεφαλισμένα περιβόλια
να δω την ευωδιά της ρίγανης
σκλάβα σε ματσάκια.
Πάω μεσημεράκι που πέφτουν οι τιμές των αξιώσεων
βρίσκεις το πράσινο εύκολο
σε φασολάκια κολοκύθια μολόχες και κρινάκια.
Ακούω εκεί τι θαρρετά εκφράζονται τα δέντρα
με την κομμένη γλώσσα των καρπών
ρήτορες σωροί τα πορτοκάλια και τα μήλα
και παίρνει να ροδίζει λίγη ανάρρωση
στις κιτρινιάρικες παρειές
μιας μέσα βουβαμάρας.
Σπάνια να ψωνίσω. Γιατί εκεί σου λένε διάλεξε.
Είναι ευκολία αυτή ή πρόβλημα; Διαλέγεις και μετά
πώς το σηκώνεις το βάρος το ασήκωτο
που έχει η εκλογή σου;
Ενώ εκείνο το έτυχε τί πούπουλο. Στην αρχή.
Γιατί μετά σε γονατίζουν οι συνέπειες.
Ασήκωτες κι αυτές. Κατά βάθος είναι σαν να διάλεξες.
Το πολύ ν’ αγοράσω λίγο χώμα. Όχι για λουλούδια.
Για εξοικείωση.
Εκεί δεν έχει διάλεξε. Εκεί με κλειστά τα μάτια.
Ν. Δ. Καρούζος (1926-1990)
Δυό ποιήματα από το Φαρέτριον, Αθήνα, Ύψιλον, 1981:
Πρίν από την Εικονομαχία
Τσέμπαλο διανύει τη ραδιοφωνία
υπόλευκη κι ασώματη λάμψη καθομιλούμενη
στους άνομους ουρανούς μετά το πραξικόπημα.
Ηχομόνωση
Χάραζε τώρα ξάστερα ιερογλυφικά˙
βγες και λυτρώσου/ να μια γελοία προσταχτική/
στο Ασύνεχο.
Η μια μου λέξη ας κοροϊδεύει πάντα την άλλη
στο υπόγειο της γλώσσας η λαλέουσα μαύρη αιθάλη.
Τα κύτταρά μου είναι πλασμέν’ από απελπισία.
Και από τα Ποιήματα, Θεσσαλονίκη, Εγνατία, 19792, σ. 42:
Εκεί που αρχίζει το ιδανικό
Je flambe dans le brasier à l’ ardeur adorable
Apollinaire
Η γλώσσα είναι σε μένα. Εγώ δεν είμαι στη γλώσσα.
Και μπαίνει το αγέρι των λέξεων, αλήθεια,
ξαναθροΐζει με τα φύλλα της καρδιάς μου.
Έτσι και το χιόνι πέφτει μεσ’ στη φύση
για να λυώσει σαν τη μουσική στο στήθος.
Έτσι κι ο κόσμος μαζεύεται τριγύρω
εκεί που κάτι συμβαίνει.
Μα τι συμβαίνει;
Κάποιος τρώει το αντικείμενο και τον κυττάζουν.
Αυτός είναι ο διακόπτης του νου
με τον ήλιο στα πόδια του
εκείνος που λαχτάρησε το άδειο μονοπάτι
και τον πάει στην πλατειά
πέτρα του λαμποδύναμου νερού.
Κι αν έχει δίψα μεγαλύτερη απ’ τα αισθήματα
μπορεί τα μάτια να γεμίσουν ερημιά σαν του νεκρού
μπορεί να δει τη φτερωτή Θεοτόκο.
Καθένας ξέρει κι άλλο δρόμο του θανάτου
και την υγεία των αγγέλων μοιράζει με τις χαραυγές.
Καθένας δείχνει την ορμή στο καλοκαίρι
και στον χειμώνα τον απέραντο σεβασμό
καθώς οι κεραυνοί ξεσχίζοντας
τις πλούσιες λάμψεις
την πρώτη-πρώτη ομορφιά
στα μάτια ξαναπαρασταίνουν.
Η γλώσσα είναι σε μένα.
Κάτι ανάλογο. Κάτι βαθιά ηττημένο.
Κλείνω την ενότητα αυτή με άλλη μια στεντόρεια φωνή, ομογάλακτη της απελπισίας.
Μιχάλης Κατσαρός (1919-1998)
Η επιλογή έγινε από τη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του Μείζονα Ποιητικά, Αθήνα, Τόπος, 2018
Από το Οροπέδιο (1957), σ. 77:
ΙΙ (η πρώτη στροφή)
Τώρα μπορώ πια να μπω.
Η πόρτα έχει ανοίξει.
Μέσα στο δέντρο υπάρχω και ζω–
τρέμουν τα φύλλα –τα άνθη τρέμουν–
Έγινα πια ο καρπός.
Και από το Κατά Σαδδουκαίων (1953), σ. 55-56:
Πώς να καταχωρίσω
Πώς να καταχωρίσω τόσα γεγονότα–
τόσες απόπειρες .
Πώς να μιλήσω;
Ενώ οι φωνές επιμένουν –οι ίδιες φωνές–
ενώ αποκρούομαι –πώς θες να μείνω
μια αστραπή ένα κυκλάμινο μία ρομφαία–
πώς θες να μείνω επιτύμβια στήλη
σε πεδίο μαχών
σε ποιο σταθερό δάπεδο να οχυρώσω
τις λεγεώνες μου;
Ο επίμονος θόρυβος σε οχήματα πόλεις αίθουσες
οι αδέξιες φωνές σε χώρους εναλλασσόμενους
το πλήθος έντρομο ενώ προχωρεί γυρίζει απότομα
κοιτάζει σε ορισμένο σημείο και κουρασμένο
κλαίει–
δεν ξέρει
δεν υπάρχει
δεν εξουσιάζεται.
Για τούτο υψώνω το λάβαρο τη νύχτα λευκό
μετά το σπάω και γίνομαι σίδερο
φωνασκώ υποκρίνομαι παραδίδω τις εντολές
παραδίδω κλειδιά πολιτείες μπετόν και σημαίες.
Μπορούσα να χαμογελώ καθ’ όλην τη διάρκεια.
Μπορούσα ν’ αγαπώ καθ’ όλην τη διάρκεια.
Μπορούσα να κλαίω μιλώντας για την Ειρήνη.
Σας αραδιάζω τα εμπόδια:
Η επέμβασις των γεγονότων των ήχων των
παρατάξεων
η επέμβασις των πλοίων από το άγριο πέλαγος
οι λαϊκοί ρήτορες το στήθος μου οι φωνές
οι φάμπρικες
το 1917
το 1936
το 1944
ανάβουν τις πυρκαγιές τα φλογερά λόγια
ανάβουν το δάσος μου που μου παρέδωσαν και ανεμίζει.
Πώς θέλετε να οχυρώσω τις λεγεώνες μου
σε πονηρά κατάστιχα και σε ντουλάπια
πώς θέλετε να μπω μες στα τετράγωνα;
Παραμένω εν πλήρει συγχύσει αθώος.
Δεύτερη ενότητα: Όταν η μουσική επιμένει
Η ενότητα αυτή έχει ως μότο την τελευταία στροφή από το ποίημα του Ι. Ν. Γρυπάρη (1870-1942) «Σάτιρα», Σκαραβαίοι και Τερακόττες, Αθήνα, Σιδέρης, 19282, σ. 91:
Μα η τέχνη τα κοινά στοιχεία κορφολογά
κι απ΄ τάνθη των πραγμάτων
το τρίδιπλο τρυγάει
το απόσταγμά των.
Γιώργος Σεφέρης (1900-1971)
Ποιήματα, Αθήνα, Ίκαρος, 19677
Από τη Στροφή (1931) και την ενότητα «Ερωτικός λόγος», σ. 37:
Ε΄
Πού πήγε η μέρα η δίκοπη που είχε τα πάντα αλλάξει;
Δε θα βρεθεί ένας ποταμός να ΄ναι για μας πλωτός;
Δε θα βρεθεί ένας ουρανός τη δρόσο να σταλάξει
για την ψυχή που νάρκωσε κι’ ανάθρεψε ο λωτός;
Στη πέτρα της υπομονής προσμένουμε το θάμα
που ανοίγει τα επουράνια κι’ είν’ όλα βολετά
προσμένουμε τον άγγελο σαν το πανάρχαιο δράμα
την ώρα που του δειλινού χάνουνται τ’ ανοιχτά
τριαντάφυλλα…Ρόδο άλικο του ανέμου και της μοίρας,
μόνο στη μνήμη απόμεινες, ένας βαρύς ρυθμός
ρόδο της νύχτας πέρασες, τρικύμισμα πορφύρας
τρικύμισμα της θάλασσας…Ο κόσμος είναι απλός.
Από τα Τρία Κρυφά Ποιήματα [1966], στη δίγλωσση έκδοση με αγγλική μετάφραση του Walter Kaiser, Harvard UP, Cambridge, Mass. 1969, και από την ενότητα «Επί σκηνής» (σ. 28):
Ε΄
Ποιος άκουσε καταμεσήμερα
το σύρσιμο του μαχαιριού στην ακονόπετρα;
Ποιος καβαλάρης ήρθε
με το προσάναμμα και το δαυλό;
Καθένας νίβει τα χέρια τους
και τα δροσίζει.
Και ποιος ξεκοίλιασε
Τη γυναίκα το βρέφος και το σπίτι;
Ένοχος δεν υπάρχει, καπνός.
Ποιος έφυγε
χτυπώντας πέταλα στις πλάκες;
Κατάργησαν τα μάτια τους˙ τυφλοί.
Μάρτυρες δεν υπάρχουν πια, για τίποτε.
Μιχάλης Γκανάς (γεν. 1944)
Από τη συλλογή Γυάλινα Γιάννενα, Αθήνα, Καστανιώτης, 1989, σ. 7:
Ι
Χάραζε ο τόπος με βουνά πολλά
κι ανάτελλε τα ζωντανά του,
καλούς ανθρώπους και κακούς, νυφίτσες,
αλεπούδες, μια λίμνη ως κόρην
οφθαλμού και κάστρα πατημένα.
Θα ‘ναι τα Γιάννενα, ψιθύρισα,
στο χιόνι και στον άγριο καιρό
γυάλινα και μαλαματένια.
Κι όσο πήγαινε η μέρα,
σαν το βαπόρι σε καλά νερά,
είδα και μιναρέδες κι άκουσα
τα μπακίρια να βελάζουν.
Από τη συλλογή Μαύρα Λιθάρια, Αθήνα, Κείμενα, 1980, σ. 8:
Χριστός Ανέστη
Είχαμε πάρει το μονοπάτι για το σπίτι
θάλασσα ολούθε μπαμπακιά ο Απρίλης
κι όσο χωνόμαστε μες στα πλατάνια
τόσο σωπαίναν δε φυσούσε
μόνο που με κοιτάζαν από μέσα
νωπά τα μάτια της απ’ τα κεριά
και σφύριζα θυμάμαι το Χριστός Ανέστη.
Ο ουρανός που λίγο πριν αστροφορούσε
σ’ άσπρο σεντόνι γύριζε και σε βρεγμένο.
Δυο βήματα απ’ τη βρύση ο αδερφός της,
έσταζε το βρακί και το παγούρι του
–Χριστός Ανέστη, πώς περνάς, τί να περνούσε
κόντευε χρόνο πεθαμένος.
Γύρισε να μας δει κ’ έφεξε ο τόπος
σαν κάποιος να μας φωτογράφιζε τη νύχτα.
Χρήστος Μπράβος (1948-1987)
Πριν από δύο χρόνια κυκλοφόρησε η συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων (και άλλων κειμένων) του πρόωρα χαμένου Χρήστου Μπράβου, με τίτλο Βραχνός Προφήτης – Ποιήματα και κριτικά κείμενα 1981-1987, Αθήνα, Μελάνι, 2018. Από αυτή την έκδοση είναι τα ποιήματα που ακολουθούν.
Από τη συλλογή Με των αλόγων τα φαντάσματα (1985):
Η μηλιά
Σε φράχτη τέλειωνε η γυναίκα,
ματωμένη. Έφερνε αέρας τα σκυλιά,
τά ’παιρνε πάλι.
Επέρασε’ ένας μ’ άλογο,
κυνηγημένος. Η ματωμένη
τραύλιζε. Αυτός βαριά ελυπήθη.
Κι όπως την κάμα ετράβηξε
κι απόστρεψε τα μάτια
σκίστηκε η γης
βγάζει μηλιά
τα μήλα φορτωμένη˙
κι αυτή σε μαύρο σύννεφο
–ώι μηλιά–
για χαμηλά ποτάμια
ετραβούσε.
[σ. 47]
Δημήτριος απών
Στον Χρήστο Δ. Γκαγκτζή
Και στα χαντάκια του καιρού
το κόκκινο θ’ ανθίζει.
Το χέρι μου θ’ ανοίγει το σεντούκι
να βγάλει τη μικρή φωτογραφία
και θα πηδάει λιγνός βοσκός.
Θα κρύβεται σε θάμνο˙ ώς τη νύχτα.
Να πάει με τους παράνομους˙
και με τους λυπημένους.
[σ. 45]
Γιώργος Κακουλίδης (γεν. 1956)
Από τη συλλογή Το χρώμα της ορχήστρας, Αθήνα, Καστανιώτης, 1989:
[σ. 37] Αυτά έβλεπα
και φώναξα μέσα στον ύπνο μου:
να κλείσει η πόρτα
στην αίθουσα συναυλίας
και τ’ ασημένια πνευστά
να μείνουν μόνα τους
να μπει η σελήνη με τα σύννεφά της
ν’ απλωθεί επάνω τους
και ν’ αρχίσει το ένα
και το άλλο μετά
την ομιλία.
***
[σ. 27] Έτσι η ζωή μου
στα χέρια του κάθε ένα
γίνεται όργανο
άλλοτε βγάζει φθόγγους και φωνήεντα
άλλοτε ανεβάζει μια μικρή θάλασσα
κι έναν πάγο που δεν λιώνει
γιατί τα πράγματα ποτέ δεν πιάνονται
όποια πειθαρχία κι αν υψώσεις
πάντα ένα φως φέγγει και φεύγει
κάνοντας να λάμπει το δέντρο
μέσα στην καταιγίδα.
Τρίτη ενότητα: Συνεχίζοντας με τη μουσική που επιμένει
Προλογικά στον Κώστα Καρυωτάκη: Από το κείμενο του Ανδρέα Εμπειρίκου «Όταν οι ευκάλυπτοι θροΐζουν στις αλλέες» (1980).
Ανδρέας Εμπειρίκος (1901-1975)
Από τη συλλογή Οκτάνα, Αθήνα, Ίκαρος, 1980, σ. 62-66:
Όταν οι ευκάλυπτοι θροΐζουν στις αλλέες (αποσπάσματα)
Μνημόσυνον σε μαύρο μείζον
με βαθυπράσινους κισσούς για έναν
άνθρωπο που εις την Πρέβεζαν εχάθη.
Όσοι καμιά φορά από την Πρέβεζα περνάτε και στην υγρή κουφόβρασι στα
καφενεία κάθεσθε να πιήτε έναν καφέ, ή ένα γλυκό του κουταλιού να φάτε,
βαπόρι περιμένοντας ή κάποιο λεωφορείο, ακούοντας βοήν φωνών και
συζητήσεων, ήχους ζαριών και επικλήσεις αυτών που σκύβουν επάνω από
τα τάβλια, την μοίρα μάταια προσπαθώντας με τέχνη να παραμερίσουν, τα
πούλια ζωηρά χτυπώντας, φιλώντας στις χούφτες των τα ζάρια, κουνώντας
τα με δύναμιν και τέλος φωνάζοντας, καθώς τα ρίχνουν με ζέσιν ελπιζόντων:
«Ντόρτια!...Δυάρες!...Εξάρες!...», όσοι, λέγω, σε αυτά τα καφενεία κάθεσθε,
στη ζέστη του καλοκαιριού, την ώρα που φέρνετε στα χείλη σας το δροσερό
ποτήρι, ή, μέσα στο ψύχος του χειμώνος τον αχνιστόν καφέ, προσμένοντας
κάποιαν υπουργικήν απόφασιν, μετάθεσιν, ή κάποιο κέλευσμα ανεξιχνίαστον
της Μοίρας, όσοι στα καφενεία της Πρεβέζης κάθεσθε, προσμένοντας τίς οίδε
τί –μην τον ξεχνάτε.
Σε όλους τους τέτοιους καφενέδες – Πρεβέζης, Αθηνών, Πατρών– πάντα η
ψυχή του θα πλανάται, όπως και εις τα στυγνά γραφεία τόσων νομαρχιών
και υπουργείων, όπου ο ποιητής σε όλον του τον βίον, τις μέρες του εν μέσω
τρομεράς ανίας μετρούσε σαν κομπολόι βαρετό, αυτός που έσφυζε εν τούτοις
–ώ, ειρωνεία– από θεσπέσια οράματα, για πράγματα που ο κόσμος ο πολύς, ο
κόσμος ο κοντόφθαλμος ή και ο χυδαίος, χίμαιρες ή ουτοπίες τα ονομάζει.
Διότι, αναμφιβόλως, ο ποιητής αυτός επάλλετο από τοιαύτα οράματα και αν
έλεγε ότι ο ίδιος ιδανικά δεν είχε –είχε, μα από σεμνότητα ή απαλότητα ψυχής
ή φόβον, ντρεπόταν να τα περιγράψη, ντρεπόταν να τα πη ή να τα ονομάση,
αφού ήσαν όλα εδεμικά και πίστευε ότι ποτέ δεν θα μπορούσε, παρά μονάχα
στα οράματά του τ’ απόκρυφα να τα εκφράση, να τα φθάση, ωσάν να ήτο
κατηραμένος, κολασμένος ο νέος αυτός, ο τόσον (έξω από την πράξιν την
στερνήν και ίσως μέσα σε αυτήν) ο τόσον πολύ εν τη ουσία ευλογημένος.
[…]
Μη πήτε λοιπόν λόγον κακόν δια τον νέον αυτόν που εις την Πρέβεζαν εχάθη.
Ήτο σπουδαίος ποιητής, που από τρίχα μόλις θα έψαλλε τους οργασμούς της
γης και όλους τους έρωτες των άστρων, αν Μοίρα σκληρή δεν έστεφε το
μέτωπόν του με βαθυπράσινον κισσόν που εκόπη από τάφους, μα που και
έτσι ακόμη είναι κισσός, φυτό σπαρμένο απ’ τους θεούς, όπως και η δάφνη.
Μη τον ξεχνάτε λοιπόν τον νέον αυτόν, το κάθετον τούτο λάβαρον της
θλίψεως και του θανάτου.»
Κώστας Καρυωτάκης (1896-1928)
Τα ποιήματα που ακολουθούν είναι από την έκδοση Άπαντα Α΄, φιλολ. επιμ. Γ.Π. Σαββίδης, Αθήνα, 1965
Από τα Νηπενθή, σ. 60:
Το φεγγαράκι απόψε
Το φεγγαράκι απόψε στο γιαλό
θα πέσει, ένα βαρύ μαργαριτάρι.
Κι απάνω μου θα παίζει το τρελό
τρελό φεγγάρι.
Όλο θα σπάει το κύμα ρουμπινί
στα πόδια μου σκορπίζοντας αστέρια.
Οι παλάμες μου θα ’χουνε γενεί
δυο περιστέρια˙
θ’ ανεβούν –ασημένια δυο πουλιά–
με φεγγάρι –δυο κούπες– θα γεμίζουν,
με φεγγάρι τους ώμους, τα μαλλιά
θα μου ραντίζουν.
Το πέλαγο χρυσάφι αναλυτό.
Θα βάλω τ’ όνειρό μου σε καΐκι
ν’ αρμενίσει. Διαμάντι θα πατώ
λαμπρό χαλίκι.
Το γύρω φως ως θαν τη διαπερνά,
η καρδιά μου βαρύ μαργαριτάρι.
Και θα γελώ. Και θε να κλαίω…Και νά,
νά το φεγγάρι!
Από τη συλλογή Ελεγεία και Σάτιρες, σ. 125:
«Σαν δέσμη από τριαντάφυλλα»
Σαν δέσμη από τριαντάφυλλα
είδα το βράδυ αυτό.
Κάποια χρυσή, λεπτότατη
στους δρόμους ευωδιά.
Και στην καρδιά
αιφνίδια καλοσύνη.
Στα χέρια το παλτό,
στ΄ ανεστραμμένο πρόσωπο η σελήνη.
Ηλεκτρισμένη από φιλήματα
θα’ λεγες την ατμόσφαιρα.
Η σκέψις, τα ποιήματα,
βάρος περιττό.
Έχω κάτι σπασμένα φτερά.
Δεν ξέρω καν γιατί μας ήρθε
το καλοκαίρι αυτό.
Για ποιαν ανέλπιστη χαρά,
για ποιες αγάπες,
για ποιο ταξίδι ονειρευτό.
Και από την ίδια συλλογή, σ. 165, το ποίημα
Εμβατήριο πένθιμο και κατακόρυφο
Στο ταβάνι βλέπω τους γύψους.
Μαίανδροι στον χορό τους με τραβάνε.
Η ευτυχία μου, σκέπτομαι, θα ‘ναι
ζήτημα ύψους.
Σύμβολα ζωής υπερτέρας,
ρόδα αναλλοίωτα, μετουσιωμένα,
λευκές άκανθες ολόγυρα σ’ ένα
Αμάλθειο κέρας.
(Ταπεινή τέχνη χωρίς ύφος,
πόσο αργά δέχομαι το δίδαγμά σου!)
Όνειρο ανάγλυφο, θα’ ρθώ κοντά σου
κατακορύφως.
Οι ορίζοντες θα μ’ έχουν πνίξει.
Σ’ όλα τα κλίματα, σ’ όλα τα πλάτη,
αγώνες για το ψωμί και το αλάτι,
έρωτες, πλήξη.
Α! Πρέπει τώρα να φορέσω
τ’ ωραίο εκείνο γύψινο στεφάνι.
Έτσι, με πλαίσιο γύρω το ταβάνι,
πολύ θ’ αρέσω.
Δίχως η μουσική να σταματήσει…
Νίκος Αντωνάτος (γεν. 1937)
Από τη συλλογή Εικών ή Λίθος, Αθήνα, Γαβριηλίδης, 2014, σ. 41:
Δεύτερη φωνή
Τις νύχτες που ονειρεύομαι
μ’ ακούει η φωνή μου
τραγούδια να της λέω που
δεν ξέρει
Κι όταν ξυπνώ, εκείνη
με περιμένει άγρυπνη κι όπως
η μάνα που με γέννησε
φωνάζει
Πού γύρναγες όλη τη νύχτα
προκομμένε!
Και από Τα χειρόδεικτα, Αθήνα, Θεμέλιο, 2017, σ. 30:
Τα πλήκτρα
Μετά από τόσες ήττες
αν αντέχω
είναι που εσύ
χτυπάς τα άσπρα πλήκτρα των
φωνηέντων καρδιά μου.
Γιάννης Βαρβέρης (1955-2011)
Η επιλογή που ακολουθεί είναι από τα Ποιήματα Α΄(1975-1996), Αθήνα, Κέδρος, 20001, 2013].
Από τη συλλογή Ο κύριος Φογκ (1993), σ. 351:
Τι είπε η μουσική για τον κύριο Φογκ
–Χρόνια τον εξευμένιζα με φλοίσβους
πάντοτε μ’ απειλούσε με σιωπή.
Και από την ίδια συλλογή, σ. 337:
Το ηλιακό ρολόι
Όταν ο κύριος Φογκ
ήθελε να δει τι ώρα είναι
έσκυβε από την πολυθρόνα
και κοίταζε το πρόσωπό του στο νερό:
όμορφος παρά μελαγχολικός και δέκα δευτερόλεπτα
τρυφερός κι αγέρωχος και σαράντα δευτερόλεπτα
λυπημένος και λυπημένος ακριβώς
του απαντούσε το νερό.
Μόνο τη νύχτα
η ώρα ήτανε πάντα
νύχτα.
Όταν μια νύχτα ολόκληρη
σου δίνεται
δεν την ρωτάς ποτέ
τι ώρα είναι.
Από τη συλλογή Ο θάνατος το στρώνει (1986), σ. 235:
Μονόλογος στο όρος Αιγάλεω
(Μιλάει Εκείνος)
–Σ’ αυτό το χαμηλό βουνό
με θέα προνομιακή πάνω στο θρόνο
ξέροντας τι χρησμούς πατώ
σε τι στενά τους ρίχνω
θα δίνω παραγγέλματα μέχρι το βράδυ.
Μετά συντετριμμένος ίσως κλάψω
και τα χρυσά μου ενδύματα να σκίσω
μπρος στα κουρέλια του στρατού των ηγεμόνων.
Ψυττάλεια Θερμοπύλες Σικελία
ποιος να υποψιαστεί˙
σήμερα Ξέρξης
χτες Λεωνίδας
αύριο Αλκιβιάδης.
Και, τέλος, από τη συλλογή Άκυρο θαύμα (1996), σ. 372:
Σώμα σε μπάνιο
Το σώμα χαλαρώνει στη μπανιέρα
ενταφιασμένο αφρόλουτρα, νερά.
Εξέχει το κεφάλι και θαυμάζει
ακίνδυνα τα κύματα. Μπουνάτσα.
Πρόβα νεκρού σε σίγουρο παρόν
και για παρόν
πρόβα μη μέλλοντος.
Πλαδαρότης μηδέν.
Χάδια του σφουγγαριού
στο σώμα λεν ευχαριστώ που υπάρχει.
Ξεπροβάλλει. Να ένα γόνατο δειλό.
Βγήκε να δει. Κρύβεται πάλι.
Όμως ποιο δάχτυλο τα βρήκε με την αλυσίδα
κι όλο το χθες σε θόρυβο ρουφιέται;
Το σώμα πανικόβλητο
προς τον πυθμένα υποχωρεί
παλεύει να ντυθεί
τ’ απόνερά του.
Πέφτει σε ξέρα τελικά.
Μετά, τι να κρατήσουνε τα ρούχα.
Σώμα θα ξεβραστεί σε μέρα πάλι.
Τέταρτη ενότητα: Ο άνεμος όταν φυσά, οι καλαμιές γεμίζουν αυλητρίδες
Ανδρέας Εμπειρίκος, «Ο Πλόκαμος της Αλταμίρας» (1936-1937)
Γιώργος Σαραντάρης (1908-1941)
Τα δύο ποιήματα που ακολουθούν είναι από τη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα, επιμ. Γ. Μαρινάκη, Αθήνα, Βιβλ. της ‘Εστίας’, 1961
Το πρώτο είναι από την ενότητα «Αστέρια» και την υποενότητα «Μορφές της Ανάμνησης», σ. 31:
Γοητεία
Έλα με το λευκό ξημέρωμα
Γιορτή της καρδιάς μου,
Στα περασμένα
Τα νήπια καρδιοχτύπια
Ξανάνιωσα σαν χτες
Στο ρεμβώδες ακρογιάλι
Όπου η θάλασσα βογγούσε
Σπαρταριστή μητέρα
Έρχομαι
Και κλαίει στ’ απόμακρα
Ένα γλυκό στοιχείο
Ράθυμο αηδόνι
Πάει η ψυχή μ’ εσένα
Αλαργινή εξαφάνιση
Πάλι ο ήσυχος
Ο αχώριστος της σιωπής
Βρίσκομαι στη φωλιά μου
Μονταππόνε 11-14.3.35
Και από την ενότητα «Εικόνες ρέμβης», σ. 62:
Δεν είμαστε ποιητές
Δεν είμαστε ποιητές σημαίνει φεύγουμε
Σημαίνει εγκαταλείπουμε τον αγώνα
Παρατάμε τη χαρά στους ανίδεους
Τις γυναίκες στα φιλιά του ανέμου
Και στη σκόνη του καιρού
Σημαίνει πως φοβόμαστε
Και η ζωή μας έγινε ξένη
Ο θάνατος βραχνάς
2.4.38
Αλεξάνδρα Πλαστήρα (γεν. 1954)
Από τη συλλογή Το φως που βλέπουμε τώρα, Αθήνα, Στιγμή, 1986, σ. 43:
Σκιά στο χρώμα
Το κόκκινο
που θέλουν
τα παιδιά
οι στέγες
το παίρνουν
σαν μεγαλύτερες
και από τη συλλογή Νερό στο πρόσωπο, Αθήνα, Άγρα, 1993, σ. 20:
Κλειδί της βιόλας
Έτσι κι ο ουρανός στο νερό
το βαθύ σκέφτεται
και το νερό στέκεται επάνω
για το βαθύ
Μίλτος Σαχτούρης (1919-2005)
[Από συνέντευξή του το 1994 στα “ΝΕΑ” στη Μικέλα Χαρτουλάρη: «Ο υπερρεαλισμός με βοήθησε, όμως η φωνή μου ήταν μια άλλη προσωπική φωνή που κι εγώ δεν μπορώ να τη εξηγήσω πώς βγήκε…»]
Επιλογή από τη συγκεντρωτική έκδοση Ποιήματα (1945-1971), Αθήνα, Κέδρος, 1977.
Από τη συλλογή Με το πρόσωπο στον τοίχο (1952), σ. 108:
Γλίστρησε μέσ’ στα δάχτυλά σου
ο έρωτας
κι έπεσε
σ’ ένα ποτήρι μ’ αίμα
σ’ έναν καθρέφτη κύλησε
σκοτεινιασμένο
πάνω του έβρεχε
μια φοβερή βροχή
χάθηκε σ’ ένα δάσος μέσα
γεμάτο
ίσκιους
τραγούδια
πουλιά
Από τη συλλογή Το Σκεύος (1971), σ. 258:
Το ανέβασμα
Στον Κυριάκο Ρόκο
Στριφογυρίζει ο ποιητής επάνω στον τροχό του
στριφογυρίζει ο ποιητής δαιμονισμένα
ένα κεφάλι αλόγου σπασμένο μεσ’ στα πόδια του
μία γυναίκα ανοίγει τ’ άσπρο στόμα να δαγκάσει
φίδια φαρμακερά τον τριγυρίζουν
χάμω κυλάνε κέρματα
καύκαλα τσακισμένα ριγμένα μέσ’ στη λάσπη του
και στρογγυλά χαλύβδινα λουλούδια να σφυρίζουν
καθώς στριφογυρνάει ο ποιητής
αρχίζει ν’ ανεβαίνει
όπως γυρίζει φρενιασμένα
κι όπως γυρίζει φρενικά
αρχίζει ν’ ανεβαίνει
το ένα του χέρι είναι σβηστό
στο άλλο να κρατάει ένα αναμμένο κάρβουνο
Μαρία Λαϊνά (γεν. 1947)
Μικρή επιλογή από τη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων της Σε τόπο ξερό (Ποιήματα 1970-2012), Αθήνα, Πατάκης 2015.
Ξεκινώ με το μότο στην ενότητα «Τα ταξίδια» από τη συλλογή Ρόδινος φόβος (1992), σ. 244:
Με τον τρόπο του ποιητή
που δεν ξέρει να γράφει
παρ’ αλλάζει μορφή
έρποντας
με τα πολλά του στόματα
πάνω στο φύλλο.
Από το Δικό της (1985), σ. 133:
Τοιχογραφία
Σώζεται η αρχή απ’ τους μηρούς
σε άτονο γαλάζιο
τμήμα ποδιού ακόσμητο προς τα αριστερά
και τμήμα απολήξεως φορέματος.
Στο δέρμα διακρίνονται γραμμές
κυρίως οξυκόρυφες.
Ο χώρος του λαιμού διακόπτεται
Απ’ τον αριστερό βραχίονα
που φέρεται προς τα επάνω
ενώ μονάχα το δεξί στήθος δηλώνεται
με ελαφρά καμπύλωση.
Από το κάτω μέρος του προσώπου
Λείπει το μεγαλύτερο κομμάτι.
Κόκκινα τρίγωνα ή τόξα
σ’ όλο το άσπρο του βολβού.
Σώζεται επίσης η κορδέλα των μαλλιών
Και η στροφή του σώματος
που ασφαλώς προϋποθέτει
ανάλογες κινήσεις των χεριών.
Λείπει το έδαφος του έρωτα.
Τέλος, από τη νέα συλλογή της Ό,τι έγινε. Άνθρωποι και φαντάσματα (Αθήνα, Πατάκης, Δεκ. 2020, σ. 52) το ποίημα
Τι κρίμα
Ο ρεμβασμός μου έχει χαθεί
κι οι λεπτεπίλεπτες αισθήσεις.
Σ’ άλλα παλιότερα φθινόπωρα
Κυλούσα μέσα στη βροχή και την ομίχλη
νωχελικά και μάλιστα
με κάποια αβροφροσύνη
προς τους άλλους.
Τώρα πια, όχι˙
τώρα, η θλίψη και ο πόνος
με κάνουν άξεστη
προτού καν γράψω δύο λέξεις.
Τι κρίμα
ο καιρός μου πέρασε
πρέπει να επιστρέψω το αηδόνι μου στο δέντρο.
Η περιδιάβαση αυτή ξεκίνησε με ένα μότο από τις «Παλάβρες της κυρα-Ροδαλίνας» της Ελένης Βακαλό και με ανάγνωση αποσπασμάτων από το έργο του Διονύσιου Σολωμού «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι». Κλείνει με Ελένη Βακαλό και από τις «Παλάβρες» πάλι, με την πιο ‘σολωμική’ φωνή της στο ποίημα «Η κονταρομαχία».
Ελένη Βακαλό (1921-2001)
Από το βιβλίο Οι παλάβρες της κυρα-Ροδαλίνας, Αθήνα, Ύψιλον, 1984, σ. 13:
Η κονταρομαχία
Το τοπίο γυμνό
Ξυρισμένος ο αγρός
Και δυο λόφοι
Είναι ο μαύρος και ο άσπρος ιππότης
Σταυρωτά κάθε τόσο ορμούν
Τα κοντάρια μπροστά τα κρατούν
Και σηκώνεται σκόνη
Έχει και συνέχεια
Της κυρά Ροδαλίνας της κάπνισε
Για ιππότες και τέτοια
Που έχουν λιώσει
Η πανοπλία τους καβαλικεύει
Σαν κάσα άδεια απ΄ το νεκρό της
Κι ενώ καλπάζουν
Κούφια χτυπάνε
Χαλαρωμένα τα μέταλλά τους
Απ΄ τις αρθρώσεις
Ιππότης βάζει στην πανοπλία
Το θάνατό του
Σαν κάσα άδεια απ΄ το νεκρό του
Από τα Επιλεγόμενα, Αθήνα, Νεφέλη, 1997:
Μικρές σημειώσεις για την ποίησή μου. Το άλλο του πράγματος (σ. 21)
Είναι πράγμα
Το άλλο του πράγματος
Γιατί ενάντιο σε μένα
Και όμορφο
Το πλησίον που χάνεται
Το μετατρέπω σε ρήμα
Εννοείται ο αέρας
Και βόσκει
Ψηλώνοντας απ΄ το χόρτο
Το πράσινο ως χρώμα
Επιμένω στα παραδείγματα
Εξηγώ έτσι κάθε αντικατάσταση
Στη φύση της γλώσσας
«Στο θόλο του ομιλούμενου…» (σ. 25)
Στο ρόλο του ομιλούμενου
Η λέξη εξαντλείται ως πράγμα
Και τότε το πράγμα υπάρχει
εξ αρχής
Άγλωσσοι οι ποιητές
Γίνονται ποιητές
Έτσι όπως εγώ τους θέλω
«Η γλώσσα σκεπή…» (σ. 28)
Η γλώσσα σκεπή
Εγώ, ως πράγμα φωνής
Άλεκτο
Και για το τέλος, το ποίημα του Ν. Δ. Καρούζου (από την έκδοση Ποιήματα, Θεσσαλονίκη, Εγνατία, 19792, σ. 85):
Με κίτρινα μεγάλα γράμματα
Ο ποιητής κύριοι περισσεύει!
Μου τόπαν οι τσιγγάνες ένα βράδυ.
Μου τόχε πει κι η μάνα μου παλιότερα:
«Πρόσεξε, πρόσεξε σ’ αυτό τον κόσμο που σ’ έφερα.
Στο λέω για το καλό σου, παιδάκι μου,
CINTURATO υπάρχει μόνο PIRELLI.»
Μα εγώ δεν την άκουσα.
Λογιάζω πως ποίηση είναι αυτή η ανυπακοή που διεκδικεί τη γλώσσα, τη γλώσσα που μας διεκδικεί.
Γενάρης 2021
Σημειώσεις
[1] Ευχαριστώ θερμά τον Παναγιώτη Ιωαννίδη που
μου έδωσε την ευκαιρία να συμμετάσχω, στις 20 Ιανουαρίου 2021, στη διπλή
επετειακή εκδήλωση του “Με τα λόγια
(γίνεται)”: Γιορτάσαμε τα δέκα χρόνια συνεχούς παρουσίας του στα πολιτιστικά
δρώμενα της χώρας μας, αλλά, παράλληλα, τα 200 χρόνια από την Ελληνική
Επανάσταση του 1821.
[2] Στα κείμενα ακολουθείται η ορθογραφία των εκδόσεων που μνημονεύονται, πλην του πολυτονικού.
[3] Βλ. το ομότιτλο διήγημα του Μ. Καραγάτση στη συλλογή Η Μεγάλη Λιτανεία, όπου παρουσιάζει τον Κάλβο στο Παρίσι, τη σύλληψή του και τη σύνθεση του ποιήματος στο κελί του.
*
Μαίρη Γιόση. Ποιήτρια, φιλόλογος και μεταφράστρια. Ως Καθηγήτρια στη Φιλοσοφική Σχολή
του ΕΚΠΑ δίδαξε τραγωδία και ποιητική, αρχαϊκή λυρική ποίηση, Πλάτωνα και
Αριστοτέλη. Πέρα από το επιστημονικό και μεταφραστικό της έργο έχει δημοσιεύσει
έξι ποιητικά βιβλία (τα δύο πρώτα με το όνομα Μαίρη Κάσου): Πασιφάη
(1981), Τοπίο Κατάβασης (1985), Ειδική Διαδρομή (1990), Οι
Γάμοι (1995), Χαμηλός Ουρανός (2006) και Η κοίτη (2021).
